राजन कुमार झा
परिचय: बिम्स्टेकको रणनीतिक उदय र नेपालको क्षेत्रीय भूमिका
बंगालको खाडीको परिधिमा अवस्थित राष्ट्रहरूको आर्थिक र प्राविधिक सहयोगलाई प्रवर्द्धन गर्ने उद्देश्यले स्थापित बहुक्षेत्रीय प्राविधिक तथा आर्थिक सहयोगका लागि बंगालको खाडीको प्रयास (बिम्स्टेक), हालको भू-राजनीतिक परिदृश्यमा एक महत्वपूर्ण क्षेत्रीय मञ्चको रूपमा उदाएको छ ।
अप्रिल ४, २०२५ देखि थाइल्याण्डको राजधानी बैंककमा सुरु भएको बिम्स्टेकको छैटौं शिखर सम्मेलन, यस क्षेत्रको परिवर्तित रणनीतिक प्राथमिकता र आर्थिक सम्भावनाहरूको प्रतिबिम्ब हो । यस सम्मेलनले सदस्य राष्ट्रहरूका सरकार प्रमुखहरूको उच्चस्तरीय सहभागितालाई सुनिश्चित गरेको छ, जसले बिम्स्टेकको बढ्दो महत्त्वलाई स्पष्ट पार्दछ । यस क्षेत्रको आर्थिक र रणनीतिक गतिको केन्द्रमा रहेको नेपालले यस सम्मेलनमा सक्रिय तथा उच्च स्तरीय सहभागिता जनाएर आफ्नो क्षेत्रीय भूमिकालाई थप सुदृढ गर्ने अवसर प्राप्त गरेको देखिन्छ ।
बिम्स्टेकको उदय, दक्षिण एसियाली क्षेत्रीय सहयोग संगठन (सार्क) को तुलनामा भारतको रणनीतिक प्राथमिकतामा आएको परिवर्तनको संकेत हो । सार्कमा रहेको राजनीतिक अस्थिरता, विशेष गरी पाकिस्तानसँगको तनाव, र यसको प्रभावकारितामा आएको कमीले भारतलाई वैकल्पिक क्षेत्रीय मञ्चको खोजी गर्न प्रेरित गर्यो । बिम्स्टेकले बंगालको खाडी क्षेत्रका राष्ट्रहरूलाई एकसाथ ल्याउँछ । भारतको ‘एक्ट इस्ट’ नीतिको लागि एक महत्वपूर्ण उपकरणको रूपमा उभिएको छ । यसले भारतलाई यस क्षेत्रमा आफ्नो प्रभाव बढाउन, आर्थिक सम्बन्धलाई सुदृढ पार्न र क्षेत्रीय सुरक्षा चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न मद्दत गर्दछ ।
नेपालको नेतृत्वले प्रभावकारी तवरले प्रयोग गर्न सक्ने हो भने बिम्स्टेकले नेपालका लागि आर्थिक विकास र क्षेत्रीय सहकार्यका लागि नयाँ अवसरहरू प्रदान गर्न सक्ने मञ्च हो । यसको भौगोलिक अवस्थिति र आर्थिक आवश्यकताहरूलाई मध्यनजर गर्दै नेपालले बिम्स्टेकको माध्यमबाट व्यापार विविधीकरण, पूर्वाधार विकास, पर्यटन प्रवर्द्धन, कृत्रिम बौद्धिकता र ऊर्जा सुरक्षा जस्ता क्षेत्रहरूमा लाभ उठाउन सक्छ । यस सम्मेलनले नेपाललाई आफ्नो राष्ट्रिय हितलाई प्रवर्द्धन गर्ने, क्षेत्रीय मुद्दाहरूमा साझा दृष्टिकोण विकास गर्ने र बिम्स्टेकलाई एक प्रभावकारी क्षेत्रीय संगठन बनाउन सक्रिय भूमिका खेल्ने अवसर प्रदान गर्दछ ।
बिम्स्टेकको उत्पत्ति, विकास र संरचना: एक गतिशील क्षेत्रीय मञ्च
बिम्स्टेकको स्थापना सन् १९९७ मा बैंकक घोषणापत्रमार्फत भएको थियो । जसको प्रारम्भिक नाम BIST-EC (Bangladesh, India, Sri Lanka, and Thailand Economic Cooperation) थियो । यसको मुख्य उद्देश्य बंगालको खाडी क्षेत्रका देशहरूबीच आर्थिक, सामाजिक, प्राविधिक र सांस्कृतिक सहयोगलाई प्रवर्द्धन गर्नु हो ।
बिम्स्टेकले दक्षिण एशिया र दक्षिणपूर्वी एशियाका बंगलादेश, भारत, श्रीलंका, थाइल्याण्ड, म्यानमार, नेपाल र भुटान गरी सात सदस्य राष्ट्रलाई समेट्छ । यस क्षेत्रको कुल जनसंख्या १.७४ अर्बभन्दा बढी र कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी) ५.२ ट्रिलियन अमेरिकी डलरभन्दा बढी रहेको छ, जसले यसलाई विश्वको एक महत्वपूर्ण आर्थिक क्षेत्र बनाएको छ । बिम्स्टेकको स्थायी सचिवालय बंगलादेशको ढाकामा अवस्थित छ । यसअघि थाइल्याण्ड, भारत, म्यानमार, नेपाल र श्रीलंकामा शिखर सम्मेलनहरू सम्पन्न भएका छन् ।
बिम्स्टेकको विकासले यस क्षेत्रको आर्थिक र रणनीतिक महत्त्वलाई उजागर गर्दछ । यसको स्थापनाको प्रारम्भिक उद्देश्य आर्थिक सहयोग भए पनि, समयसँगै यसले सुरक्षा, कनेक्टिभिटी र जलवायु परिवर्तन जस्ता महत्त्वपूर्ण क्षेत्रहरूलाई पनि समेटेको छ । बिम्स्टेकको संरचनाले सदस्य राष्ट्रहरूलाई विभिन्न क्षेत्रमा सहकार्य गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ, जसले यस क्षेत्रको आर्थिक र सामाजिक विकासलाई गति दिन मद्दत गर्दछ । यस क्षेत्रको औसत आर्थिक वृद्धिदर पछिल्लो दशकमा ६% भन्दा बढी रहेको छ, जसले यसलाई विश्वको सबैभन्दा तीव्र गतिमा विकास भइरहेको क्षेत्रहरू मध्ये एक बनाएको छ । यस क्षेत्रको व्यापारिक गतिविधि वार्षिक रूपमा १०% भन्दा बढीले बढिरहेको छ, जसले यसको आर्थिक सम्भावनालाई उजागर गर्दछ ।
भारतको बिम्स्टेक प्राथमिकता: रणनीतिक र आर्थिक कारणहरू
भारतले पछिल्लो समय बिम्स्टेकलाई सार्कको तुलनामा प्राथमिकता दिनुको पछाडि विभिन्न रणनीतिक र आर्थिक कारणहरू छन् । यी कारणहरूलाई बुझ्नको लागि हामीले भारतको क्षेत्रीय नीति र भू-राजनीतिक चासोहरूलाई गहिरो रूपमा विश्लेषण गर्नुपर्ने हुन्छ । सार्क (दक्षिण एसियाली क्षेत्रीय सहयोग संगठन) स्थापना भएदेखि नै राजनीतिक र सुरक्षा चुनौतीहरूले ग्रस्त रहेको छ । विशेष गरी पाकिस्तानसँगको निरन्तर तनाव, सीमा विवाद र आतंकवादका मुद्दाहरूले सार्कको प्रभावकारितालाई कमजोर बनाएको थियो र छ पनि । भारतले सार्कको माध्यमबाट क्षेत्रीय सहयोगलाई प्रवर्द्धन गर्ने प्रयास गरे पनि पाकिस्तानको असहयोग र अन्य सदस्य राष्ट्रहरूको राजनीतिक अस्थिरताले यसको प्रगतिलाई अवरुद्ध पारेको छ ।
पाकिस्तानको आतंकवादलाई समर्थन गर्ने नीति र भारतविरोधी गतिविधिहरूले सार्कमा क्षेत्रीय सहयोगको वातावरणलाई विषाक्त बनाएको छ । भारतले सार्कको माध्यमबाट क्षेत्रीय व्यापार र कनेक्टिभिटीलाई प्रवर्द्धन गर्न चाहे पनि पाकिस्तानको असहयोगले यसलाई सम्भव हुन दिएको छैन ।
सार्कका अन्य सदस्य राष्ट्रहरूमा पनि राजनीतिक अस्थिरता र आन्तरिक द्वन्द्वहरू रहेका छन्, जसले क्षेत्रीय सहयोगलाई कमजोर बनाएको छ ।
श्रीलंका र बंगलादेशमा भएका राजनीतिक परिवर्तनहरूले सार्कको गतिशीलतालाई प्रभावित पारेका छन् । बिम्स्टेक (बहुक्षेत्रीय प्राविधिक तथा आर्थिक सहयोगका लागि बंगालको खाडीको प्रयास) भारतको लागि एक रणनीतिक विकल्पको रूपमा उभिएको छ, जसले यसलाई बंगालको खाडी क्षेत्रका अन्य सदस्य राष्ट्रहरूसँग सहकार्य गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ ।
बिम्स्टेकले भारतको ‘एक्ट इस्ट’ नीतिको लागि महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ, जसको उद्देश्य दक्षिणपूर्वी एसियासँगको आर्थिक र रणनीतिक सम्बन्धलाई सुदृढ गर्नु हो । बंगालको खाडी क्षेत्र भारतको लागि रणनीतिक रूपमा महत्त्वपूर्ण छ, किनकि यसले दक्षिणपूर्वी एसिया र हिन्द महासागरसँगको पहुँच प्रदान गर्दछ ।
बिम्स्टेकले भारतलाई यस क्षेत्रमा आफ्नो प्रभाव बढाउन र चीनको बढ्दो प्रभावलाई सन्तुलनमा राख्न मद्दत गर्दछ । बिम्स्टेक क्षेत्रमा आर्थिक विकासको ठूलो सम्भावना रहेको छ । भारतले यस क्षेत्रमा व्यापार, लगानी र पूर्वाधार विकासमा सहकार्य गरेर आफ्नो आर्थिक हितलाई प्रवर्द्धन गर्न सक्छ ।
बिम्स्टेकले भारतलाई सडक, रेल र समुद्री मार्गहरूको विकास गरेर क्षेत्रीय कनेक्टिभिटीलाई सुधार गर्ने अवसर प्रदान गरेको छ फलस्वरूप यसले भारतलाई दक्षिणपूर्वी एसियासँगको व्यापारलाई सहज बनाउन र आफ्नो बजारलाई विस्तार गर्न टेवा पुर्याएको देखिन्छ ।
भारतको बिम्स्टेकलाई प्राथमिकता दिनुको पछाडि केही ‘हिडन अजेन्डा’ पनि हुन सक्छन् । चीनको बढ्दो प्रभावलाई सन्तुलनमा राख्न भारतले बिम्स्टेकलाई एक रणनीतिक उपकरणको रूपमा प्रयोग गर्न खोजिरहेको हुन सक्छ । बंगालको खाडी क्षेत्रमा चीनको बढ्दो उपस्थिति भारतको लागि सुरक्षा चुनौती बनेको छ ।
भारतले बिम्स्टेकको माध्यमबाट क्षेत्रीय नेतृत्व स्थापित गर्न खोजिरहेको हुन सक्छ । यसले भारतलाई क्षेत्रीय मुद्दाहरूमा आफ्नो प्रभाव बढाउन र आफ्नो रणनीतिक हितहरूलाई प्रवर्द्धन गर्न मद्दत गर्दछ । भारतले बिम्स्टेकको माध्यमबाट क्षेत्रीय बजारमा आफ्नो आर्थिक प्रभुत्व कायम गर्न खोजिरहेको हुन सक्छ । यसले भारतलाई आफ्नो व्यापार र लगानीलाई विस्तार गर्न र आफ्नो आर्थिक विकासलाई गति दिन मद्दत गर्दछ ।
नेपालको लागि बिम्स्टेक र सार्क: तुलनात्मक विश्लेषण
नेपालको लागि बिम्स्टेक र सार्क दुवै महत्वपूर्ण क्षेत्रीय संगठनहरू हुन्, तर वर्तमान परिस्थितिमा बिम्स्टेक बढी लाभदायक देखिन्छ । भारतको प्राथमिकता, आर्थिक अवसरहरू, कनेक्टिभिटी र क्षेत्रीय सहयोगजस्ता कारणहरूले बिम्स्टेकलाई नेपालको लागि रणनीतिक रूपमा महत्वपूर्ण बनाएको छ ।
सार्कले क्षेत्रीय सहयोगको लागि महत्वपूर्ण मञ्च प्रदान गरे पनि, राजनीतिक र सुरक्षा चुनौतीहरूले यसको प्रभावकारितालाई सीमित गरेको छ । नेपालको कुल वैदेशिक व्यापारको ६०% भन्दा बढी भारतसँग हुन्छ । बिम्स्टेकले नेपाललाई आफ्नो व्यापार विविधीकरण गर्न र नयाँ बजारहरूमा पहुँच प्राप्त गर्न मद्दत गर्दछ ।
बिम्स्टेकले नेपाललाई क्षेत्रीय सहयोगको लागि एक गतिशील मञ्च प्रदान गर्दछ, जसले नेपालको आर्थिक र रणनीतिक हितहरूलाई प्रवर्द्धन गर्न मद्दत गर्न सक्ने देखिन्छ ।
बिम्स्टेकबाट नेपालले प्राप्त गर्न सक्ने लाभहरू
बिम्स्टेकले नेपाललाई व्यापार विविधीकरण र बजार पहुँच प्रदान गर्दछ । नेपालको व्यापार घाटा वार्षिक रूपमा बढिरहेको छ, र बिम्स्टेकले नेपाललाई आफ्नो निर्यात बढाउन मद्दत गर्न सक्छ ।
बिम्स्टेकले नेपाललाई बंगलादेश, थाइल्याण्ड र म्यानमार जस्ता नयाँ बजारहरूमा पहुँच प्रदान गर्दछ, जसले नेपालको आर्थिक विकासलाई गति दिन सक्छ । बिम्स्टेकले नेपाललाई पूर्वाधार विकास र लगानी आकर्षित गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ । नेपालमा पूर्वाधार विकासको लागि ठूलो लगानीको आवश्यकता छ, र बिम्स्टेकले यस क्षेत्रमा बैदेशिक लगानी आकर्षित गर्न सहयोग गर्न सक्छ । साथै बिम्स्टेकले नेपाललाई क्षेत्रीय कनेक्टिभिटी परियोजनाहरूमा पनि भाग लिने अवसर प्रदान गर्दछ, जसले नेपालको आर्थिक विकासलाई गति दिन सक्छ ।
बिम्स्टेकले नेपाललाई पर्यटन प्रवर्द्धन र सांस्कृतिक आदानप्रदानको अवसर प्रदान गर्दछ । नेपालको पर्यटन क्षेत्रले कुल जीडीपीको झन्डै ७% योगदान गर्दछ, र बिम्स्टेकले यस क्षेत्रलाई थप विस्तार गर्न मद्दत गर्न सक्छ ।
बिम्स्टेकले नेपाललाई क्षेत्रीय पर्यटन सर्किटहरूमा भाग लिने अवसर प्रदान गर्न सक्छ, जसले नेपालको पर्यटन क्षेत्रलाई थप विकास गर्ने सम्भावना बलियो हुन्छ । यसले नेपाललाई क्षेत्रीय सहकार्य र कूटनीतिक प्रभाव बढाउने अवसर पनि प्रदान गर्दछ । नेपालले बिम्स्टेक मञ्चको माध्यमबाट क्षेत्रीय मुद्दाहरूमा आफ्नो दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्न सक्छ । बिम्स्टेकले नेपाललाई क्षेत्रीय सहयोगको लागि एक महत्वपूर्ण मञ्च प्रदान गर्दछ, जसले नेपालको कूटनीतिक प्रभावलाई बढाउन मद्दत गर्दछ ।
बिम्स्टेकले नेपाललाई ऊर्जा र जलस्रोत उपयोगको अवसर प्रदान गर्दछ । नेपालमा जलविद्युत उत्पादनको ठूलो सम्भावना छ, र बिम्स्टेकले यस क्षेत्रमा लगानी आकर्षित गर्न मद्दत गर्न सक्छ । बिम्स्टेकले नेपाललाई क्षेत्रीय ऊर्जा ग्रिडहरूमा भाग लिने अवसर प्रदान गर्न सक्छ जसले नेपालको ऊर्जा सुरक्षालाई बलियो बनाउन मद्दत गर्दछ । बिम्स्टेकले नेपाललाई प्रकोप व्यवस्थापन र जलवायु परिवर्तन अनुकूलनको अवसर प्रदान गर्दछ । नेपाल जलवायु परिवर्तनको जोखिममा रहेको मुलुक हो, र बिम्स्टेकले यस क्षेत्रमा क्षेत्रीय सहयोगलाई बढावा दिन सक्छ । बिम्स्टेकले नेपाललाई जलवायु परिवर्तन अनुकूलन परियोजनाहरूमा भाग लिने अवसर प्रदान गर्दछ, जसले नेपालको जलवायु परिवर्तन प्रतिरोध क्षमतालाई बढाउन मद्दत गर्दछ ।
नेपालको भूमिका र अपेक्षा
नेपालले यस शिखर सम्मेलनमा सक्रिय सहभागिता जनाएर आफ्नो राष्ट्रिय हितलाई प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ । कनेक्टिभिटी, व्यापार, लगानी, ऊर्जा सुरक्षा र प्रकोप व्यवस्थापनजस्ता क्षेत्रहरूमा ठोस सम्झौताहरू गरेर नेपालले आफ्नो आर्थिक विकासलाई गति दिन सक्छ । नेपालले सदस्य राष्ट्रहरूसँग मिलेर क्षेत्रीय मुद्दाहरूमा साझा दृष्टिकोण विकास गर्नुपर्छ र बिम्स्टेकलाई प्रभावकारी क्षेत्रीय संगठन बनाउन भूमिका खेल्नुपर्छ ।
तसर्थ, बिम्स्टेक शिखर सम्मेलन नेपालका लागि एक महत्वपूर्ण अवसर हो, जसले आर्थिक विकास, क्षेत्रीय सहकार्य र कूटनीतिक सम्बन्ध विस्तारका नयाँ ढोकाहरू खोल्न सक्छ । नेपालले यस अवसरलाई सदुपयोग गरेर आफ्नो राष्ट्रिय हितलाई प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ र क्षेत्रीय विकासमा सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ । भारतले बिम्स्टेकलाई प्राथमिकता दिनुले नेपालका लागि थप अवसरहरू सिर्जना गरेको छ, जसलाई नेपालले सदुपयोग गर्ने छ भन्ने अपेक्षा राख्न सकिन्छ । नेपालले बिम्स्टेकको माध्यमबाट आफ्नो आर्थिक विकासलाई गति दिन, क्षेत्रीय कनेक्टिभिटीलाई सुधार गर्न, पर्यटन क्षेत्रलाई विस्तार गर्न, कूटनीतिक प्रभाव बढाउन, ऊर्जा सुरक्षालाई बलियो बनाउन र जलवायु परिवर्तन प्रतिरोध क्षमतालाई बढाउन सक्छ ।clickmandu.com
